Najcenniejsze zabytki Żyrardów zawdzięcza Fabryce Wyrobów Lnianych. To ona dała początek miastu, które na przełomie XIX i XX wieku było najpotężniejszym ośrodkiem przemysłu lniarskiego w Europie. Dziś fabryki już nie ma, ale chlubą miasta jest pozostałe po niej dziedzictwo – wyjątkowe zabytki o unikalnych walorach urbanistycznych i architektonicznych, które warto eksponować szczególnie przy takich okazjach jak Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków.

Osada fabryczna

Jest najcenniejszym zabytkiem Żyrardowa, wpisana do rejestru zabytków w całości jako zespół urbanistyczno-architektoniczny. To modelowe osiedle mieszkalne z bogatym programem usług, zajmujące obszar o powierzchni 36 ha. Znajduje się tu aż 131 obiektów indywidualnie wpisanych do rejestru zabytków. Wśród nich jest 107 budynków mieszkalnych lub mieszkalno-usługowych, 21 użyteczności publicznej, 1 budynek gospodarczy (tzw. drewniana komórka), nieużytkowany budynek dawnego aresztu oraz park. Kształt osady fabrycznej jest wynikiem przemyślanej koncepcji, zakładającej wydzielenie w jej obrębie stref jednorodnego zagospodarowania: mieszkania, odpoczynku i usług z towarzyszącą im zielenią, będącą przykładem zastosowanej tu prekursorskiej idei miasta – ogrodu. Jednorodna zabudowa, regularna siatka ulic oraz podział funkcjonalny stanowią zwarty, kompletny organizm. O unikatowości żyrardowskiego ośrodka, jako miasta idealnego świadczy również wyraźnie odseparowanie części fabrycznej od mieszkalnej, a powiązanie ich ze sobą kompozycyjne.

widok na osadę fabryczną

Centrala

Zespół budynków dawnych zakładów lniarskich „Centrala”, jako zespół urbanistyczny znajduje się w ewidencji zabytków. Obszar „Centrali” chroniony jest również na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Ponadto 32 obiekty znajdujące się na terenie „Centrali” indywidualnie zostały wpisane do ewidencji zabytków, zaś w rejestrze zabytków widnieje 16 obiektów. Spośród nich wymienić należy kompleks budynków tkalni, połączony z dawną przędzalnią tworzy trzon zespołu fabrycznego dawnych Zakładów Lniarskich „Centrala”. Do rejestru zabytków wpisany jest też budynek nowej przędzalni lnu, wzniesiony w 1912 r. To jeden z pierwszych budynków na świecie wykonany w konstrukcji żelbetowej, przystosowanej do obciążeń powstałych w wyniku pracy kilku tysięcy wrzecion. Celem równomiernego rozłożenia naprężeń oraz drgań, konstrukcję dachu wypełniono ziemią, a następnie zasadzono rośliny. Na najwyższym piętrze, znajdowały się dwa potężne zbiorniki z wodą, którą wykorzystywano do obróbki lnu.

widok na obiekty poprzemysłowe

Bielnik

To również teren poprzemysłowy objęty ochroną na podstawie ustaleń w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego miasta. Ponadto znajdujące się tam budynki pofabryczne, jako zespół urbanistyczny, wpisane są do gminnej ewidencji zabytków. Indywidualnie do ewidencji wpisany jest tylko jeden obiekt – budynek dawnej stolarni. Natomiast do rejestru zabytków wpisano 13 obiektów, w tym zespół budynków „Bielnika”, który tworzą budynki nazwane zgodnie z pierwotną funkcją: chłodnia przędzy, suszarnia przędzy, wiązalnia, farbiarnia, biuro farbiarni, pompownia, bielnik przędzy, magazyn przędzy, gotowalnia przędzy i hala postrzygarki. Pierwsze budynki na terenie ,,Bielnika” zbudowano na terenach młyna zwanego „Szyszka” w pierwszej połowie XIX w. Korzystając z systemu spiętrzeń wody dla potrzeb młyńskich i stawu, wytyczono tzw. „posiadło wodno-fabryczne”, określające teren przyszłych zakładów. Zespół ma do dziś bardzo czytelną formę przestrzenną.

budynki dawnego Bielnika

Pomnik Historii

Osada fabryczna wraz zespołem poprzemysłowym jest wybitnym osiągnięciem urbanistycznym oraz unikatowym w skali Europy przykładem idei kształtowania wzorcowego miasta przemysłowego. Zachowując przy tym w niezmienionym kształcie swą pierwotną przestrzenną kompozycję i architekturę obiektów, posiada bezcenne wartości, które wyróżniają ją od innych zachowanych XIX-wiecznych ośrodków przemysłowych.

W dowód uznania dla wyjątkowości żyrardowskiego zespołu poprzemysłowego, obszar osady fabrycznej wraz z przyległymi terenami pofabrycznymi, o łącznej powierzchni ponad 70 ha, wpisany został w 2012 r. na listę Pomników Historii RP. Tytuł ten przyznawany jest zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski.

Żyrardów jest też członkiem Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH), którego celem jest promocja najważniejszych zabytków przemysłowych naszego kontynentu. XIX-wieczna osada fabryczna Żyrardowa znajduje się na dwóch szlakach tematycznych: tekstylnym i krajobrazu przemysłowego.

widok na osadę fabryczną

***

W sumie Żyrardów posiada prawie 400 obiektów widniejących w gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków nieruchomych, z których 201 wpisanych jest do rejestru zabytków. W tym m.in. osada fabryczna, jako zespół urbanistyczny, park, 26 obiektów użyteczności publicznej, 4 kościoły, 2 cmentarze, 225 budynków mieszkalnych, 42 obiekty mieszkalno-usługowe, 36 budynków gospodarczych, 13 budynków produkcyjno-magazynowych i 18 budynków nieużytkowanych.

Żyrardów posiada też liczne zabytki ruchome objęte ochroną konserwatorską. W ewidencji zabytków województwa mazowieckiego znajduje się blisko 500 takich zabytków, w tym 237 grobów i nagrobków na cmentarzu rzymsko-katolickim, ewangelicko-augsburskim i żydowskim. Spośród tych blisko 500 zabytków ruchomych, 170 wpisanych jest do rejestru województwa mazowieckiego. Są to m.in. zabytki stanowiące wystrój wnętrz i wyposażenie kościołów: pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, Matki Bożej Pocieszenia oraz św. Karola Boromeusza, a także wyposażenie budynku Kantoru, będącego pierwotnie siedzibą dyrekcji fabryki, maszyny i urządzenia dawnych zakładów lniarskich oraz wyposażenie wnętrza budynku Resursy, dawnej placówki kulturalnej dla ówczesnej żyrardowskiej elity.