Na początku była fabryka

Historia Żyrardowa rozpoczyna się w 1830 r., kiedy to założona przez Henryka hrabiego Łubieńskiego, jego dwóch braci Jana i Tomasza – właścicieli majątku w pobliskim Guzowie, oraz Józefa Lubowidzkiego i Karola Scholtza, spółka ,,Karol Scholtz i Współka” przystępuje do budowy Fabryki Wyrobów Lnianych we wsi Ruda Guzowska.

Fabryka ruszyła w 1833 r. pod nadzorem technicznym francuskiego inżyniera Filipa de Girarda, z wykorzystaniem opracowanej przez niego metody mechanicznego przędzenia lnu, która zrewolucjonizowała proces produkcji, dając początek do zbudowania w kolejnych latach potężnego i nowoczesnego ośrodka przemysłu włókienniczego. Kształtującą się wówczas osadę nazwano Żyrardów.

Świadectwem działalności Filipa de Girarda jest Stara Przędzalnia. To pierwszy fabryczny budynek, od którego rozpoczęła się historia Żyrardowa. Pozostała zabudowa osady pochodzi z okresu największego rozwoju i modernizacji fabryki, który nastąpił w drugiej połowie XIX w. i trwał do wybuchu I wojny światowej.

Proces rozbudowy zapoczątkowali dwaj niemieccy przemysłowcy, Karol August Dittrich i Karol Teodor Hielle, którzy nabyli fabrykę w 1857 r. Dzieło to kontynuował syn Karola Augusta – Karol Józef Gustaw Dittrich (junior) i założone przez niego w 1885 r. Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich Hiellego i Dittricha.

Był to okres potężnych inwestycji w fabryce. Powstawały kolejne budynki i nowe oddziały. Uruchomiona została m.in. mechaniczna tkalnia, przędzalnia bawełny, farbiarnia, a na początku XX w. powstał największy obiekt żyrardowskiej fabryki – Nowa Przędzalnia. Z tego okresu pochodzi też okazały gmach siedziby zarządu – Kantor Główny.

Żyrardowskie wyroby lniane były bezkonkurencyjne na światowych rynkach. Zdobywały prestiżowe nagrody i wyróżnienia na międzynarodowych targach i wystawach, m.in. Grand Prix na Światowej Wystawie w Paryżu czy tytuł „Dostawcy Dworu Jego Cesarskiej Mości”.

Prężnie działająca fabryka zatrudniała potężną armię pracowników. W okresie największej prosperity pracowało w niej nawet 9 tys. osób. Załogę stanowili głównie robotnicy rekrutujący się z pobliskich wsi, choć na początku XX w. cudzoziemcy stanowili ponad 20% wszystkich pracowników fabryki, w tym np.: tkacze pochodzący z Czech oraz wykwalifikowana kadra rzemieślnicza i kierownicza, głównie pochodząca z różnych regionów Niemiec.

Z myślą o pracownikach rozwijającego się przedsiębiorstwa, w sąsiedztwie zabudowy fabrycznej powstała przyfabryczna osada patronacka, największe wówczas tego typu założenie urbanistyczne w naszym kraju i jedno z największych na świecie.

Rozwój fabryki zahamował wybuch I wojny światowej. Rosjanie wywieźli część maszyn oraz licznych specjalistów na wschód, a w lipcu 1915 r. wysadzili i podpalili znaczną część obiektów fabrycznych. Odbudowa zniszczeń i uruchomienie produkcji nastąpiło po 1918 r., kiedy to fabryka na krótko znalazła się pod zarządem państwa. W okresie międzywojennym nastąpił kolejny kryzys, wynikający z rabunkowej polityki nowego właściciela, francuskiego konsorcjum, które w 1923 r. nabyło pakiet kontrolny akcji spółki. Wkrótce wybuchła jedna z największych afer dwudziestolecia międzywojennego, tzw. afera żyrardowska. Z pomocą, jednak po wielu latach, ponownie przyszedł polski rząd, odkupując fabrykę w 1936 r.

Podczas II wojny światowej zakłady pod zarządem niemieckim produkowały prawie wyłącznie na potrzeby wojska. Pod koniec wojny, tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Żyrardowa w dniu 16 stycznia 1945 r., zamiar wysadzenia części fabryki przez niemieckiego okupanta udaremniły działania polskiego podziemia niepodległościowego.

Po wojnie Żyrardów ponownie stał się polską stolicą lnu. Przejęte pod zarząd państwowy zakłady, podzielone na wyspecjalizowane przedsiębiorstwa, jeszcze przez wiele lat determinowały rozwój miasta i życie mieszkańców, dając ludziom nie tylko pracę, ale również finansując działalność domów kultury, bibliotek, przedszkoli, ośrodków wczasowych i kolonijnych, czy zapewniając opiekę medyczną.

Ostatni rozdział historii fabryki rozpoczął się wraz z transformacją ustrojową lat 90. XX w. Dawne Zakłady Żyrardowskie, jak większość tego typu przedsiębiorstw w kraju, nie poradziły sobie w nowej rzeczywistości gospodarczej. Stopniowo likwidowano poszczególne oddziały, by w 1997 r. ostatecznie ogłosić upadłość spółki Zakłady Lniarskie „Żyrardów” S.A. Dwa lata później, 30 kwietnia 1999 r., fabryka została definitywnie zamknięta.

Fabryka na osi czasu
Factory timeline

1830

Rozpoczyna się budowa Fabryki Wyrobów Lnianych.
Construction of the Linen Factory begins.

1833

Rusza produkcja na maszynach do mechanicznego przędzenia lnu, pod nadzorem Filipa de Girarda, pierwszego dyrektora technicznego, od którego nazwiska wywodzi się nazwa Żyrardów. Z tego okresu pochodzi Stara Przędzalnia, w której ulokowano również niewielką tkalnię ręczną. Większość warsztatów tkackich organizowano w domach.
Introduction of machines for mechanical flax spinning, developed by Filip de Girard, the first technical director, from whose name the name Żyrardów derives. The Old Spinning Mill dates from this period, which also housed a small hand weaving mill. Most of the weaving workshops were located in homes.

1857 – 1883

Fabrykę liczącą ok. 500 pracowników kupują Karol August Dittrich i Karol Teodor Hielle. Rozpoczyna sięjejdynamiczny rozwój. Powstaje pierwsza tkalnia mechaniczna. Fabryka rozszerza działalność m.in. o zakłady pończosznicze. Z tego okresu do dziś zachowało się wiele domów robotniczych i obiektów użyteczności publicznej. Zaczyna kształtować się dzielnica rezydencjonalna.

Karol August Dittrich and Karol Teodor Hielle purchase the factory, which employs approximately 500 people. Its dynamic development begins. The first mechanical weaving mill is established. The factory expands its operations to include e.g. hosiery production. Several workers’ houses and public buildings from this period have survived to this day. A residential district is beginning to take shape.

1883 – 1914

Lata największej świetności fabryki pod zarządem Karola Dittricha Jr. oraz dwóch kolejnych prezesów Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich. Okres modernizacji i dalszej rozbudowy fabryki oraz osady fabrycznej. Zatrudnienie wzrasta do 9000 pracowników, których większość mieszka w wielorodzinnych domach fabrycznych. Zakłady są największym w Europie producentem wyrobów lnianych, nagradzanych na międzynarodowych wystawach.
The years of the factory’s greatest splendor under the management of Karol Dittrich Jr. and the Żyrardów Joint Stock Company. A period of modernization and further expansion of the factory and factory settlement. Employment rises to 9,000 workers, most of whom live in multi-family factory houses. The factory is Europe’s largest producer of linen products, winning awards at international exhibitions.

1997

Fabryka ogłasza upadłość, rozpoczyna się proces likwidacji poszczególnych oddziałów, który trwa do 1999 r.
The factory declares bankruptcy, and the process of liquidating individual branches begins, lasting until 1999.

2004

Początek procesu rewitalizacji osady fabrycznej.
The beginning of the revitalization process of the factory settlement.